مناقشات مرزی ایران و عراق که سابقه تاریخی و ماقبل انقلاب دارد، با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به اوج خود رسید.

صدام بر اساس خوی سلطه گری و تجاوز طلبانه خود و با این خیال که نظام نوپای جمهوری اسلامی در مرحله گذار از نظام شاهنشاهی به دوران جدید، از انسجام ملی، امنیتی و نظامی لازم برخوردار نیست؛ سعی نمود از همان ابتدای پیروزی انقلاب با حمایت از نیروهای معارض انقلاب و ایجاد ناامنی در مرزهای غرب، شمال غرب و جنوب ایران، زمینه های تزلزل در ساختار امنیتی و جغرافیایی ایران و نهایتاً شروع تهاجم گسترده خود را فراهم آورد.

مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس مصمم است که در چندین شماره روند تحولات مربوط به ناامنی در مرزهای ایران توسط عراق و واکنش ایران به این تعرضات مرزی را تا ۳۱ شهریور ۱۳۵۷ یعنی روز آغاز تهاجم گسترده عراق به ایران بررسی کند:

گزارشات مسئولین مرزی از تجاوزات عراق

به دنبال تحرکات افراد ضدانقلاب و تجاوزهای مرزی ارتش عراق به قصر شیرین، فرماندهان نیروهای خودی مستقر در منطقه ازجمله ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تیپ ۳ لشکر ۸۱ زرهی ارتش گزارش های ضروری را به فرماندهان و مسئولان ذی ربط منعکس کردند.

هر روز که می گذشت، نگرانی مسئولان منطقه به ویژه فرماندهان مستقر در خطوط مرزی و مناطق درگیر، بیشتر و تقاضای آنان برای تقویت این خطوط و مقابله با جنگ افروزی های ارتش عراق بیشتر می شد.

با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ۵ بهمن ۱۳۵۸ و روی کار آمدن بنی صدر، با توجه به تحرکات و تجاوزهای آشکار ارتش عراق و گزارش های متعدد فرماندهان منطقه، فرماندهان ارتش در فروردین ۱۳۵۹ تصمیم گرفتند نوار مرزی استان کرمانشاه را با استقرار نیروهای لشکر ۸۱ زرهی تقویت کنند.

تیمسار سرلشکر شادمهر؛ رئیس ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز در ۳۰ فروردین ۱۳۵۹ در ملاقات و گفت وگو با امام خمینی، درباره آمادگی رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مرزها به ویژه در مرز عراق چنین گفت:

ما تمام امکانات ارتش جمهوری اسلامی را برای دفاع از مرزهای کشورمان در خدمت ملت گذاشته ایم و این مطلب را در همه جا می گوییم و ما قوی هستیم، به ویژه در منطقه غرب و هیچ قدرتی توانایی تجاوز به مرزهای ما را ندارد. این را عراق هم می داند و اگر فعالیت هایی هم در آنجا می کند به خاطر نهضتی است که در داخل کشورشان برای سرنگونی رژیم به وجود آمده و می خواهند توجه مردم عراق را به سوی مرزها جلب کنند.

واقعیت امر این بود که بخش عمده ای از نیروهای لشکر ۸۱ زرهی با تحرکات تجزیه طلبانه نیروهای ضدانقلاب در کردستان مقابله می کردند؛ بنابراین استقرار در نوار مرزی استان به منظور تقویت آن که در واقع مأموریت سرزمینی لشکر ۸۱ بود به عهده تیپ ۳ قرار گرفت. این در حالی بود که این تیپ، مأموریت دفاع از منطقه مرزی شهرستان قصر شیرین را بر عهده داشت، اما به دلیل تحولات در صحنه، در محدوده ای به طول ۲۵۰ کیلومتر از باویسی در شمال تا سومار در جنوب منطقه گسترش یافت.

در چنین شرایطی، حجم حملات ارتش عراق نیز افزایش یافته و خروج مردم از منطقه و شهر قصر شیرین آغاز شده بود.

جلسه مهم سران سیاسی و نظامی در خصوص ارزیابی خطوط مرزی

در ۲۰ مرداد ۱۳۵۹ روزنامه کیهان پس از مصاحبه با ابراهیم مالکیان (مسئول واحد عملیات سپاه قصرشیرین)، با تیتر درشت در صفحه اول از قول وی نوشت: ۳۰۰ دستگاه تانک ارتش عراق در آن سوی مرز مستقرشده و قصد تجاوز به نیروهای جمهوری اسلامی ایران را دارند.

با انتشار این خبر، دکتر ابوالحسن بنی صدر؛ فرمانده کل قوا، محمدعلی رجایی؛ نخست وزیر و تعدادی از فرماندهان ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ۲۴ مرداد ۱۳۵۹ به غرب کشور رفتند تا از نزدیک حوادث منطقه را بررسی کنند. آنان پس از ورود به کرمانشاه، در اتاق جنگ لشکر ۸۱ زرهی مستقر شدند و جلسه ای تشکیل دادند.

مالکیان در مورد این جلسه چنین می گوید: دیدم افسری دارد کذب می گوید. جون اطلاعات نظامی داشتم، می دانستم. مثلاً می گفت لشکر ۶ زرهی عراق مقابل منطقه مرزی قصر شیرین است و ماهم لشکر ۸۱ را در جلو آن داریم. دیدم کذب می گوید: ما هیچ مقابلش نداریم. سرتاسر مرز از سومار گرفته تا باویسی چند کیلومتر می شود؟(۲۵۰ کیلومتر) ما ۲ گردان داشتیم، آن هم هرکدام از گردان ها بیشتر از ۲۰، ۳۰ دستگاه تانکش قادر به کار نبودند.

با پایان گزارش افسر اطلاعات، فرماندهان سپاه مریوان و پاوه گزارش هایی مبنی بر آمادگی ارتش عراق برای تجاوز به ایران ارائه کردند.

برخی اعضای جلسه ازجمله رئیس جمهور بنی صدر و تیمسار ظهیرنژاد و چند نفر از مسئولان ارتش باور نمی کردند؛ عراق قصد تهاجم دارد.

این در حالی بود که فرماندهان سپاه پاسداران بر اساس مشاهدات خود از نزدیک و اطلاعات دقیقی که به دست آورده بودند، معتقد بودند همه تحرکات و اقدامات ارتش عراق ازجمله احداث جاده های مواصلاتی جدید، احداث استحکامات و پاسگاه های مرزی و تقویت آن ها، انتقال یگان های رزمی و پیاده به منطقه و استقرار آن ها در نزدیکی مرز و همچنین تهاجم به پاسگاه های مرزی ایران با آتش سنگین، همه دلالت بر قصد ارتش عراق برای تجاوز به مرزهای جمهوری اسلامی ایران دارد، اما جو حاکم بر جلسه، حاضر به پذیرش این موضوع نبود.

در ادامه جلسه و با موافقت بنی صدر، ابراهیم مالکیان ضمن ادای احترام به فرماندهان، از روی نقشه طرحی را که با کمک برادر نصر فرمانده سپاه نفت شهر، غلامرضا آذربون فرمانده سپاه قصر شیرین و سایر برادران سپاه آماده کرده بود، تشریح کرد.

وی ضمن برشمردن نقاط ضعف نیروهای خودی و اشاره به عوارض حساس منطقه گفت: منطقه خان لیلی، حساس ترین قسمت منطقه است. در زمان طاغوت اغلب، قدرتمندترین نیروهای ایران در آنجا مستقر بودند، درحالی که در حال حاضر در دست نیروهای ژاندارمری است.

سپس با اشاره به وجود نداشتن فرماندهی واحد و ضعف ارتباط مخابراتی بین واحدهای نظامی مستقر در منطقه حتی بین واحدهای ارتش افزود: به دلیل این مشکلات، یک هواپیمای خودی هدف یگان پدافند هوایی خودی قرار گرفت و سرنگون شد. مالکیان در ادامه با بررسی وضعیت قوای خودی و دشمن و تأکید بر اینکه عراقی ها ۳ لشکر در مرز دارند و نیروهای ایرانی در مقابل آن ها نیرویی ندارند؛ پیشنهاداتی را برای تقویت نیرو و تحکیم خطوط مرزی مطرح کرد.

تضعیف روحیه می کنید/ عراق جرئت حمله ندارد

تیمسار ظهیرنژاد در واکنش به گزارش و پیشنهادهای مالکیان گفت: شما تضعیف روحیه می کنید. مگر این عراقی ها لشکر سلم و تور دارند؟ عراق جرئت حمله ندارد. ارتش عراق ضعیف تر از آن است که وارد تهاجم شود. حمله به خاک یک کشور قاعده خودش را دارد. شلیک چهارتا توپ و تفنگ که نشد تهاجم.

سپس سرهنگ عطاریان؛ فرمانده قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش در غرب کشور، خطاب به بنی صدر گفت: البته این دوستان سپاه که ما خیلی به آن ها ارادت داریم، اما نمی توان جنگ را با تصمیم های احساسی فرماندهی کرد. شاید هم عده ای از خبرچین های ضدانقلاب این اخبار را سرهم می کنند و به خورد این ها می دهند.

تیمسار ظهیرنژاد هم بلافاصله گفت: این جوان ها از روی احساسات حرف می زنند؛ چون تخصصی از فنون نظامی ندارند...گزارش های سپاه قصر شیرین هم اعتبار زیادی ندارد.

بازدید هوایی از نقاط مرزی

در ادامه سرهنگ فکوری؛ فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی رو به بنی صدر کرد و گفت: اگر از تمام خطوط مرزی عکس هوایی بگیریم، لزومی ندارد با حدس و گمان تصمیم بگیریم. تیمسار ظهیرنژاد نیز که از مواضع خود کوتاه آمده بود گفت: صلاح ممکت خویش خسروان دانند.

سپس با پیشنهاد رجایی و موافقت بنی صدر قرار شد تعدادی از مسئولان و فرماندهان اعم از بنی صدر، مرتضی رضایی (فرمانده وقت سپاه)، صیاد شیرازی، ظهیرنژاد و... با بالگرد ۲۱۴ به منطقه بروند و از نزدیک شرایط را ارزیابی کنند.

در این بازدید، فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی و مسئولان و سایر فرماندهان، پاسگاه های تخریب شده مرزداران ایران و پاسگاه های مستحکم و بتونی کشور عراق را از نزدیک مشاهده کردند. رئیس جمهور نیز ضمن مشاهده اوضاع و شنیدن گزارش ها مطالبی را یادداشت می کرد و همین امر موجب دلگرمی تعدادی از مرزداران می شد.

واقعیت این بود که بحران های نظامی در مناطق مختلف کشور و کشمکش های سیاسی و جنگ قدرت در بین بعضی از مسئولان، ذهن مسئولان سیاسی رده بالای کشور را به قدری به خود مشغول کرده بود که احتمال هرچند ضعیف حمله ارتش عراق را نیز نمی دادند.

علاوه بر این، دکتر ابوالحسن بنی صدر، باوجود برخورداری از اختیارات فرماندهی کل قوا، به دلیل بی اعتمادی به سپاه پاسداران و اعتماد به آرای برخی فرماندهان ارتش، حتی دستور بررسی و اتخاذ راهکار یا طرح مناسبی را به منظور جلوگیری از تجاوز ارتش عراق برای فرماندهی ارتش صادر نکرد.

منبع:

احمدی، اسدالله، دست های خالی پاهای خونین (تاخت وتازهای ضدانقلاب و ارتش عراق در قصر شیرین، سرپل ذهاب و گیلان غرب)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول ۱۳۹۸، صفحات ۱۱۶، ۱۱۷، ۱۱۸، ۱۱۹، ۱۲۰، ۱۲۱، ۱۲۲، ۱۲۳، ۱۲۴، ۱۲۵